Czeska Szwajcaria – najpiękniejsze szlaki górskie, największe atrakcje, punkty widokowe i miejsca warte odwiedzenia
Czeska Szwajcaria to kraina w północnych Czechach położona nad rzeką Łabą. To tutaj znajduje się Park Narodowy Czeska Szwajcaria (Národní park České Švýcarsko), jedna z głównych atrakcji turystycznych naszych południowych sąsiadów. Zdecydowanie warto tu przyjechać i poznać magiczną krainę, gdzie kręcono film “Opowieści z Narnii”, a bajkowe krajobrazy zainspirowały Hansa Christiana Andersena do napisania “Królowej Śniegu”. Niewielka odległość od polskiej granicy oznacza, że jest to doskonała propozycja nawet na krótki weekendowy wypad. Jednak poznaliśmy kilka osób, które zafascynowane tym pięknym regionem, lubią wracać tu przy każdej okazji. Nie ukrywamy na nas Czeska Szwajcaria też zrobiła olbrzymie wrażenie.
Spis treści
- Gdzie leży Czeska Szwajcaria
- Podstawowe informacje praktyczne
- Najważniejsze atrakcje Czeskiej Szwajcarii
- Brama Pravčicka – największa atrakcja Czeskiej Szwajcarii
- Mariina skála – najpiękniejszy punkt widokowy w Czeskiej Szwajcarii
- Dziki Wąwóz cudowny szlak w kanionie rzeki Kamenicy w Czeskiej Szwajcarii
- Šaunštejn – widowiskowa formacja skalna, na której szczycie w średniowieczu stał zamek
- Hřensko – nieformalna stolica turystyczna Czeskiej Szwajcarii
- Wąwóz Edmunda (Edmundova soutěska) i Dziki Wąwóz (Divoká soutěska)
- Skała Krasnoludków (Trpasličí skála) – odkrywamy tajemnicze i mniej znane miejsca w Czeskie Szwajcarii
- Dolský mlýn – kolejne mało znane miejsce w Czeskiej Szwajcarii
- Mała Brama Pravcicka
- Zamek w Děčínie
- Tovarna Rabstejn – podziemna fabryka samolotów z czasów II wojny w Czeskiej Szwajcarii
- Kaplica Loretańska w Rumburku – czeska perła baroku blisko polskiej granicy
- Jeszcze trzy super atrakcje w okolicach Czeskiej Szwajcarii, które warto zobaczyć
- Mapa z opisanymi przez nas miejscami
Gdzie leży Czeska Szwajcaria
Najprościej wspomnieć o trójstyku granicy między Polską, Czechami i Niemcami. Mówimy o północno-zachodniej części Republiki Czeskiej obejmującej Góry Połabskie i Wyżynę Dieczyńską. Najważniejsze atrakcje turystyczne znajdują się w Parku Narodowym Czeska Szwajcaria, zajmującej obszar 79 km². Nieoficjalnie możemy przyjąć, że stolicą turystyczną jest mała miejscowość Hrensko. Tu krzyżują się drogi prawie wszystkich turystów wędrujących po Czeskiej Szwajcarii.
Podstawowe informacje praktyczne
- Wstęp do Parku Narodowego Czeska Szwajcaria jest bezpłatny, natomiast na kilka punktów widokowych obowiązują bilety wstępu.
- Odległości od poszczególnych atrakcji turystycznych liczone w kilometrach nie są duże, ale podróżujemy po krętych i wąskich górskich drogach, dlatego czas przejazdu jest zupełnie inny niż na płaskim terenie,
- Parking – to trudny temat, potrafiący finansowo nieźle dać popalić. O darmowych parkingach możecie zapomnieć. W okolicach większości atrakcji turystycznych po prostu ich nie ma. Zobaczycie mnóstwo znaków zakaz parkowania i od razu przestrzegamy – nie próbujcie liczyć, że jakoś to będzie. Te historie na ogół kończą się mandatem lub kosztownym odholowaniem przez policję auta. Natomiast parkingi płatne kosztują przeważnie 150-200 CZK za cały dzień. Opłata w parkomacie. Nie ma możliwości opłacenia postoju tylko za kilka godzin. Koniecznie zabierzcie ze sobą gotówkę. Czesi nie za bardzo lubią płacenie kartą.
- Zwiedzanie Czeskiej Szwajcarii jest zdecydowanie najłatwiejsze przy podróży własnym samochodem. Do wielu atrakcji turystycznych dociera komunikacja publiczna, ale nastawcie się na trudne zadanie logistyczne w zgraniu wszystkich dojazdów.
- Jadąc samochodem od strony polskiej lub niemieckiej granicy, niepotrzebna jest winieta. Jeździmy po lokalnych drogach nieobjętych opłatą.
- Szlaki turystyczne nie są trudne. W większości to doskonała propozycja dla rodzin z dziećmi, ale zdarzają się ostre podejścia. W Czeskiej Szwajcarii pokonacie niezliczoną ilość schodów, drabin i wąskich szczelin między pionowymi skalnymi ścianami.
- Można wędrować z psem, ale pamiętajcie o smyczy.
- W większości miejsc obowiązuje zakaz lotów dronami
- Na terenie Parku Narodowego Czeska Szwajcaria wprowadzono również zakaz palenia.
- Jeśli chodzi o ceny za usługi turystyczne, możecie być zaskoczeni. Noclegi w pensjonatach nie są wyższe niż w Polsce. Za to zdecydowanie mniej zapłacicie za kempingi, kawę, lody i proste obiady (porównujemy do popularnych polskich kurortów)
Najważniejsze atrakcje Czeskiej Szwajcarii
Intensywny rozwój turystyki na terenach Czeskiej Szwajcarii rozpoczął się w XIX wieku. Wtedy wytyczono mnóstwo szlaków turystycznych, których przebieg przez dziesiątki lat się nie zmienił. Zbudowano liczne schody, drabinki, platformy widokowe. Barierkami zabezpieczono niebezpieczne miejsca. Powstały też wiaty turystyczne i schroniska. Poznanie wszystkich atrakcji turystycznych na tym terenie jest w zasadzie niemożliwe. Podczas każdego kolejnego wypadu odkrywaliśmy nowe miejsca. Powstała długa lista atrakcji, które zamierzamy w przyszłości odwiedzić. W Czeskiej Szwajcarii nie sposób się nudzić, a co najlepsze region ten doskonale nadaje się zarówno na szybki wypad weekendowy jak i na cel dłuższego wakacyjnego wyjazdu. Po kilku wypadach do Czeskiej Szwajcarii i spędzeniu tu kilkunastu dni pokusiliśmy się o przygotowanie obszernego przewodnika po atrakcjach Czeskiej Szwajcarii. Krótko opisujemy je poniżej. Zainteresowanych odsyłamy do naszych relacji o poszczególnych atrakcjach. Tam przygotowaliśmy mapy szlaków, namiary na parkingi, podajemy aktualne ceny i mnóstwo przydatnych informacji podczas przygotowania wycieczki.
Brama Pravčicka – największa atrakcja Czeskiej Szwajcarii
Zaczynamy od polecenia największej atrakcji Czeskiej Szwajcarii. Szlak pod bramę jest bezpłatny, ale w sezonie niestety zapłacimy za wejście na punktu widokowe. Bilety nie są drogie. Zdecydowanie polecamy wejście na tarasy i obejrzenie przepięknych widoków i bramy w całej okazałości. Ostatni etap wędrówki to mozolne wspinanie pod górę, bardzo często po schodach. Po wielu zakrętach wychodzimy pod schroniskiem Sokole Gniazdo wybudowanym w roku 1881. Pierwszy drewniany budynek oferujący wyszynk powstał tu już w roku 1826. Właściciel dóbr ziemskich książę Edmund Clary-Aldringen wybudował tuż obok Bramy Pravčickiej. pałacyk wycieczkowy dla swoich gości. Warto wspomnieć, że wśród sławnych osób podziwiających Bramę Pravčicką byłautor baśni Hans Christian Andersen.
Kamienny łuk zwany Bramą Pravčicką powstał około 90 milionów lat temu. Przez kolejne miliony lat miękka skała z piaskowca poddawana była intensywnym procesom erozyjnym. Dzisiaj brama ma rozpiętość 26,5 m i jest największym łukiem z kamienia naturalnego w Europie kontynentalnej. Jeszcze do roku 1982 możliwe było chodzenie po górnym łuku. Szacuje się, że turyści, spacerując tu intensywnie od XIX wieku, doprowadzili do zmniejszenia grubości łuku o 0,5 m. Dlatego wprowadzono zakaz wejścia na skałę. Cały nasz artykuł znajdziecie tu – Brama Pravčicka
Godziny otwarcia: od kwietnia do października w godzinach 10.00-18.00. okres listopad-marzec tylko w piątki i weekendy w godzinach 10.00-16.00. Ceny biletów: bilet normalny 95 CZK, 4 euro, bilet ulgowy 30 CZK, 1.5 euro. Dzieci do lat 6 wchodzą za darmo. W kasie płacić można gotówką i karta. Istnieje też możliwość kupna biletów przez internet. Uwaga poza sezonem bramki powinny być otwarte, zapewniając darmowy wstęp.
Mariina skála – najpiękniejszy punkt widokowy w Czeskiej Szwajcarii
Mariina skála to bezsprzecznie najpiękniejszy punkt widokowy w Parku Narodowym Czeska Szwajcaria. Malowniczy masyw piaskowcowy składa się z trzech skalnych iglic. Na wysokości 447 m n.p.m. w XIX wieku zbudowano sporych rozmiarów altanę, która służy jako punkt widokowy. Z miejscowości Jetřichowice na górę prowadzi krotki szlak. Odległość nie jest duża, ale wyjątkowo strome podejście może sprawić wiele trudności.
W najwyżej położonym miejscu, na szczycie skalnej turni, stoi drewniana altana widokowa. W przeszłości wykorzystywano skałę do obserwacji przeciwpożarowej terenu. W XIX wieku wraz z rozwojem turystyki w regionie dogodny punkt widokowy stał się popularnym miejscem wycieczek. W 1856 roku książę Ferdinand Kinský polecił zbudować na wierzchołku skały prosty taras z balustradą i zadaszeniem. Jednocześnie skałę nazwał imieniem swojej żony księżnej Marii Anny Kinskiej. W roku 1856 stylowa altana została udostępniona dla turystów. Zbudowano również drewniane schody prowadzące na szczyt. Niestety pożar w roku 2005 zniszczył altanę i stare schody. Na szczęście altanę odbudowano. Dzisiaj podziwiamy widoki z wiernej kopii zabytkowego punktu widokowego. Na ścianie drewnianej altany wisi portret Marii Anny Kinskie. Cały nasz artykuł o tej atrakcji znajdziecie tu – Mariina skála
Dziki Wąwóz cudowny szlak w kanionie rzeki Kamenicy w Czeskiej Szwajcarii
Dziki Wąwóz (Divoka Soutěska) to jedna z najpopularniejszych atrakcji w Czeskiej Szwajcarii. W zasadzie można go zestawić na pierwszej pozycji razem z Bramą Pravcicką i widowiskową altaną na Mariina Skala. Trudno osądzić, która z tych atrakcji jest najważniejsza i przyciąga najwięcej turystów. Nawet nie próbujemy wydawać werdyktu. Tym bardziej że Dziki Wąwóz nas zauroczył. Pionowe skalne ściany, ostre zejście po schodach, chłód bijący od skał nawet w upalny dzień, bujna zieleń i spływ łodzią – wszystko to tworzy cudowny klimat.
Dziki Wąwóz to krótki odcinek wzdłuż biegu rzeki Kamenicy, mający długość nieco ponad jeden kilometr. Z czego około 600 metrów pokonujemy po szlaku na piechotę, a potem 450 metrów płyniemy łodzią, sterowaną przez flisaka. Oczywiście czeka nas do pokonania dość spory odcinek od parkingu do początku szlaku oraz strome schody prowadzące w dół wąwozu. Dziki Wąwóz przed pożarem w 2022 był przedłużeniem Wąwozu Edwarda. Niestety obecnie Wąwóz Edwarda jest zamknięty. Opis szlaku, namiary na parking i ceny biletów na spływ łodziami znajdziecie w artykule – Dziki Wąwóz cudowny szlak w kanionie rzeki Kamenicy w Czeskiej Szwajcarii
Ceny biletów za rejs i godziny otwarcia
- Rejs jest czynny od kwietnia do listopada
- Dorośli płacą 100 koron lub 4 euro
- Dzieci (5-15 lat) zapłacą za bilet 50 koron lub dwa euro
- Seniorzy powyżej 65 lat 50 koron lub dwa euro
- Dzieci poniżej 5 lat płyną za darmo
- Można przewozić zwierzęta takie jak psy i koty – płyną one za darmo
- Można też płacić w złotówkach
- Nie można płacić kartą
Šaunštejn – widowiskowa formacja skalna, na której szczycie w średniowieczu stał zamek
Šaunštejn (340 m n.p.m.) to zespół piaskowcowych wież w Górach Połabskich na terenie Parku Narodowego Czeska Szwajcaria. Na górę prowadzi trochę trudny szlak. Do pokonania mamy liczne schody, drabinki przy pionowych ścianach skalnych i liczne pomosty rozwieszone między szczytami skałek. Łatwo nie jest, ale za to widoki wspaniałe. Po XIII-wiecznym zamku niewiele tu zostało. Nie można nawet mówić o ruinach, ale ślady twierdzy pozostały.
Zamek powstał w celu ochrony szlaku handlowego. O jego budowie wiemy niewiele. Archeolodzy przypuszczają, że powstał w XIII wieku. Pierwsza pisemna wzmianka o zamku pochodzi z roku 1413. W średniowieczu zamek przeżył kilka najazdów. W roku 1444 zamek był oblegany przez wojska związku sześciu miast łużyckich. O walorach obronnych twierdzy niech świadczy fakt, że 9 tysięcy wojaków nie dało rady zdobyć Zamku Šaunštejn. Zamek z czasem stracił na znaczeniu militarnym i zaczął popadać w ruinę. W wieku XVI został całkowicie zniszczony. W ostatnich latach istnienia w ruinach zamku ukrywała się banda rozbójników nękająca kupców na szlaku.
Miejsce to często opisywane jest jako ruiny zamku, ale kto wdrapie się na szczyt skały, może być rozczarowany, ponieważ po twierdzy pozostały już tylko nieliczne ślady. Wprawne oko wypatrzy wykute w skale otwory do mocowania belek nośnych podtrzymujących budynki zamku. Możemy domyślić się, na których poziomych skałach stała zamek. Pozostały również wykute w skale schody. Najlepiej zachowany element zamku to wydrążona w skale na planie okręgu studnia zwana cysterną, która służyła jako zbiornik wody, gromadząc wodę opadową. Dzisiaj zabezpieczona jest metalową kratą. osobny duży artykuł o tym fascynującym miejscu znajdziecie tu – Šaunštejn
Hřensko – nieformalna stolica turystyczna Czeskiej Szwajcarii
Hřensko to stara górska osada drwali, która w XIX wieku przekształciła się w atrakcję turystyczną. Wtedy powstało mnóstwo hoteli i pensjonatów. Na wzór towarzystw alpejskich, powstały oddziały Towarzystwa Górskiego Szwajcarii Czeskiej (niem.Gebirgsverein für die Böhmische Schweiz), które budowało szlaki, mostki, wiaty turystyczne, wieże widokowe, ławki, poręcze, schody, drogowskazy. Wtedy wytyczono mnóstwo szlaków górskich, po których można wędrować i dzisiaj. Miejscowość położona jest w dolinie dwóch rzek Łaby i Kamienicy. Zwłaszcza w przypadku tej drugiej rzeki widoki są wspaniałe. Kanion ma wysokie pionowe ściany, a domy przytulone są do skał. W jednej z restauracji widzieliśmy toaletę umieszczoną w pomieszczeniu wykutym w litej skale.
Wąwóz Edmunda (Edmundova soutěska) i Dziki Wąwóz (Divoká soutěska)
Oba wąwozy położone są na rzece Kamenice między miejscowościami Hřensko, Mezná i Srbská Kamenice. Rzeka w okolicach Hřenska uchodzi do Łaby. Wąwozy składają się z charakterystycznych pionowych ścian o wysokości do 150 m. Przełom stanowi głęboka dolina rzeczna wyżłobiona rzeczną erozją. Pochyłe ściany skalne i dno doliny pokrywa gruz wapienny. Wszystko to tworzy niesamowity klimat. Po rzece organizowany jest spływ łodziach. Niestety Wąwóz Edmunda po dużych pożarach jest cały czas zamknięty dla ruchu turystycznego.
Skała Krasnoludków (Trpasličí skála) – odkrywamy tajemnicze i mniej znane miejsca w Czeskiej Szwajcarii
Skała Krasnoludków to urokliwe miejsce niedaleko miejscowości Jetrichovice. To trochę zapomniana atrakcja Czeskiej Szwajcarii. Oficjalne foldery reklamowe i przewodniki rzadko wspominają o płaskorzeźbach wykutych w skale w XIX wieku. Powielane są często błędne informacje. My takie miejsca uwielbiamy odkrywać. Wędrujemy z dala od utartych szlaków i tłumów turystów.
Krasnoludki w skale wyrzeźbił ludowy artysta Eduard Vater w latach 1832-1833. Później jego syn Ernest coś tam poprawiał i zajmował się reklamą miejsca. Nie wiadomo, dlaczego opowiadał, że rzeźby powstały w dopiero w roku 1870. Na szczycie wzgórza prawie na końcu trasy znajduje się jeszcze tajemnicza grota wykuta w skale. Co znajdowało się kiedyś wewnątrz i jakie było jej przeznaczenie, tego niestety nie wiemy. Ale przecież muszą być jakieś tajemnice. W roku 1989 płaskorzeźby zostały pomalowane. Ta renowacja nie była udana. Na szczęście farba okazała się niezbyt odporna na warunki atmosferyczne i dzisiaj krasnale odzyskują swój stary klimat. Cały artykuł znajdziecie tu – Skały krasnoludków
Dolský mlýn – kolejne mało znane miejsce w Czeskiej Szwajcarii
Dolský mlýn to zabytkowe ruiny ukryte w malowniczej dolinie rzeki Kamenice na terenie Parku Narodowego Czeska Szwajcaria. Do celu prowadzą dwa szlaki, ale zdecydowanie polecamy ten z miejscowości Vysoká Lípa. Wędrujemy przez widowiskowy kanion, którego strome skalne ściany pokryte są mchem i porostami. Tu panuje klimat, jak w bajce. Teraz już rozumiemy, dlaczego to zapomniane miejsce na odludziu stało się scenerią, gdzie kręcono dwa znane czeskie filmy. W jednej z bajek ruiny młyna udawały bajkowe piekło, do którego trafiła księżniczka. Osobny nasz artykuł o tym miejscu znajdziecie tu Dolský mlýn
Pierwsze wzmianki o młynie Dolskim pochodzą z roku 1515. Młyn obsługiwał rolników z kilku okolicznych wsi. Posiadał trzy koła młyńskie, z których jedno napędzało piłę w małym tartaku. W 1696 roku młyn kupił Jan Kryštof Pohl. W latach 1696- 1910 młyn był własnością rodziny Pohl. Pierwotny budynek był kilkakrotnie przebudowywany na przestrzeni lat. Wygląd barokowy otrzymał 1727 roku. W późniejszych latach rzeka była intensywnie wykorzystywana do spławiania drewna. Na ten czas należało zatrzymać koła młyńskie i wstrzymać pracę w młynie. Żeby zrekompensować młynarzowi straty, otrzymał on pozwolenie na produkcję piwa i mocniejszych trunków. W XIX wieku w regionie intensywnie zaczyna się rozwijać turystyka. Malownicze ścieżki wokół młyna i rzeki przyciągają turystów. Restauracja staje się bardzo popularnym miejscem odpoczynku. Wkrótce udostępniono dla łodzi wąwóz Srbskokamenická, leżący między Dolskim Młynem a Srbską Kamenicą. Później przemianowano go na Ferdynand – na cześć następcy tronu Austro-Węgier Ferdynanda d’Este. To chyba najlepszy okres w turystycznej karierze atrakcji znanej jako Dolský mlýn. W okolicy krzyżuje się kilka szlaków turystycznych. Na początku XX wieku w dole rzeki powstaje niewielki mostek. Jest to pierwsza żelbetowa budowla na terenie byłego Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Młyn po II wojnie światowej pozostaje niezamieszkany i z każdym rokiem popada w coraz większą ruinę.
Mała Brama Pravcicka
Wycieczkę do Małej Bramy Pravcickiej najlepiej połączyć z wejściem na Šaunštejn. Po zejściu z tego szczytu wędrujemy dalej. Wycieczka będzie trwała o okoó 40 minut dłużej, ale widoki są cudowne. Początkowo idziemy wzdłuż skalnego urwiska. W tym miejscu uważajcie zwłaszcza na dzieci. Nie ma tutaj barierek i łatwo o nieszczęśliwy upadek. Strome podejście zacznie się dopiero tuż pod skalną bramą. Co ciekawe na jej szczycie znajduje się punkt widokowy, na który dostajemy się po metalowej drabinie. Mapę naszego szlaku znajdziecie tu – Mała Brama Pravcicka
Zamek w Děčínie
Z naszym przewodnikiem wychodzimy poza teren Parku Narodowego Czeska Szwajcaria, ale zdecydowanie polecamy również te atrakcje. Odległości nie są duże, więc warto uwzględnić kolejne propozycje przy planowaniu wycieczki. Zamek położony jest na wysokiej skale w Děčínie, na prawym brzegu Łaby. Jeśli chcecie zrobić klasyczne zdjęcie pocztówkowe to musicie przejść na drugi brzeg rzeki. Stamtąd zamek widać w całej krasie. Zamek powstał w X wieku jako drewniany fort. W XIII wieku przebudowano go na gotycki kamienny zamek. Dzisiejszy renesansowy styl zamek otrzymał w XVI wieku.
Zamek w Děčínie. Godziny otwarcia: styczeń i luty w godzinach 10.00-16.00, pozostałe miesiące w godzinach 09.00-17.00. Ceny biletów: bilet normalny 140 CZK, ulgowy (dzieci 6-15) 70 CZK, studenci 100 koron. Audioprzewodnik 200 CZK (jest w języku polskim)
Kaplica Loretańska w Rumburku – czeska perła baroku blisko polskiej granicy
Kaplica Loretańska w Rumburku w północnych Czechach jest wzorowana na budowli w Loreto koło Ankony we Włoszech. Kaplica odwołuje się do legendy o przeniesieniu przez rodzinnego domu Marii Panny w Nazarecie, gdzie doszło do zwiastowania narodzin Chrystusa do miasta Loreto we Włoszech.
Klasztor kapucyński, na którego terenie znajduje się kaplica, powstał w latach 1683-1690. Na wewnętrznym dziedzińcu klasztoru znajduje się kaplica loretańska NMP, wybudowana w latach 1704-1707 według projektu austriackiego architekta Johana Lucasa von Hildebrandta. Rumburska loreta w odróżnieniu od oryginalnej wykonana jest z piaskowca. Konsekracji dokonał w 1694 roku papież Innocenty XII. Autorem rzeźb na balustradzie kaplicy jest Franciszek Bienerth. Budowa ambitu, czyli przedłużenia naw bocznych przeprowadzono w latach 1742-1755. Inicjatorem i sponsorem budowy kaplicy był właściciel posiadłości rumburskiej, książę Liechtensteinu Antonio Florian, który po pielgrzymce we włoskim Loreto, postanowił wybudować własną replikę Świętego Domku. Szukacie więcej informacji o tym miejscu, zapraszamy do naszego tekstu o Kaplicy Loretańskiej.
Rzymskokatolicka parafia Rumburk (właściciel obszaru Loreto), Dobrovského nám. 379/11. Godziny otwarcia: od listopada do kwietnia tylko w sobotę w godzinach 09.00-16.30, od maja do października od wtorku do soboty w godzinach 09.00-16.30. Ceny biletów: bilet normalny 80 CZk, ulgowy 40 CZK, dzieci poniżej 6 lat za darmo. Obowiązuje dodatkowa opłata za fotografowanie (10 CZK) Uwaga – płatność tylko gotówką!
Tovarna Rabstejn – podziemna fabryka samolotów z czasów II wojny w Czeskiej Szwajcarii
Tovarna Rabstejn to olbrzymi podziemny kompleks tuneli i hal przemysłowych wydrążony w skale w miejscowości Janska w Czeskiej Szwajcarii. W czasie II wojny światowej Niemcy produkowali tu części do samolotów, a po wojnie Armia Czerwona zaadaptowała podziemia na olbrzymi skład paliwa dla wojsk Układu Warszawskiego. Miejsce fascynujące nie tylko dla fanów podziemi i historii II wojny. Działa tu oficjalne muzeum, ale też można zwiedzać na własną rękę. Oczywiście to atrakcja dla osób zaprawionych choć trochę w wędrówkach po podziemiach.